Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Gai

Giếng Gai ở thôn Hảo Sơn, xã Gio An, Gio Linh, Quảng Trị (cũ), nay là xã Cồn Tiên, tỉnh Quảng Trị. Cả 3 giếng Gai, giếng Ông và giếng Bà nằm một cụm gần nhau, tạo thành hình tam giác và chỉ cách nhau khoảng 100m.

Đường đi đến giếng Gai

Xe bon bon trên đường DT75 từ quốc lộ 1 lên Gio An. Cái nắng mùa hè như dịu lại giữa những hàng tiêu, cao su… xanh mát hai bên. Đi chừng 7km sẽ đến khu vực có hệ thống dẫn nước cổ, mà người ta hay gọi là giếng cổ Gio An. Khi nào thấy biển báo lối vào giếng Máng bên tay phải thì đi thêm chừng 250m là đến lối vào giếng Gai bên tay trái. Rẽ vào con đường bê tông phủ đầy đất sét này tầm 200m là đến giếng Gai. Từ biển báo này đi bộ tầm 15m là đến trực tiếp giếng Gai.

Giếng Gai nằm ngay phía sau bụi chuối và bóng cây to mát này.

Tui lại chọn lối đi khác. Từ giếng Ông men theo kênh dẫn nước vòng vèo giữa ruộng rau liệt để đến giếng Gai. Trên tay tòn ten đôi giày và tất, tui xắn quần bước trên những phiến đá mồ côi tròn tròn. Ở đây, đá không chỉ để ngăn giếng mà còn dùng tạo kênh dẫn nước. Cứ tưởng tượng lúc 1h chiều, đá đã được tắm nắng từ sáng tới giờ nên nóng phỏng chân. Tui cứ nhót nhót đi vài bước lại lội xuống kênh nước cho dịu mát. Thiệt ra nước chỉ tới mắt cá chân, nhưng bên dưới rải đầy sỏi vụn. Có lẽ đây là cách mà người xưa đã làm để ngăn bùn đất lại, giúp dòng nước trôi đi trở nên trong veo. Nhưng vì đầy sỏi nên đi một xíu là đau điếng lòng bàn chân, tui bèn vọt lên đá. Cứ thế nhảy qua nhảy lại một hồi là đến được giếng Gai. Vậy là, thay vì đường đường chính chính đi trên con đường làng thẳng thớm chỉ khoảng hơn 110m, tui chọn combo con đường lội nước vòng vèo hơn 150m cộng thêm chai chân vì nóng. Nhưng mà thích nha.

Sỏi nhiều như này, không nhảy loi choi mới lạ.

Kỹ thuật khai thác nước độc đáo

Phía đầu giếng Gai – nhìn trực diện.

Cùng thuộc nhóm giếng mở nhưng cấu tạo của giếng Gai khác với giếng Máng và giếng Đìa. Giếng Máng là phức hợp bể lắng và bể chứa trên nhiều bậc cấp khác nhau; giếng Đìa gồm bể chứa và đường dẫn được xếp thành bờ kè đá một cách cầu kỳ; còn giếng Gai đơn giản hơn nhiều.

• Đọc thêm: Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Cây đa – giếng Đìa
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Máng
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Gai
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Ông
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Bà

Toàn cảnh giếng Gai, nhìn từ đầu giếng ra phía kênh dẫn thủy nhập điền.

Giếng Gai không có bể lắng lẫn máng dẫn; chỉ có bể chứa nằm ngang với mặt đất, do vậy được xếp vào nhóm giếng ao trong hệ thống giếng mở. Mặt đất được đào xuống ngang với nơi mạch nước ngầm phun ra rồi kè đá xung quanh làm thành vách giếng. Những khối đá với đủ kích thước và hình dạng vuông, tròn, chữ nhật khác nhau. Thoạt nhìn chúng được để có vẻ tùy ý nhưng thật ra đã được xếp theo quy tắc nhất định. Viên nào to thì được xếp làm vách chính để định hình giếng, viên nhỏ hơn thì lèn vào các khoảng trống ở giữa cho chắc chắn. Phần đầu giếng, đá được chất cao và dày hơn thành một bờ kè chắc chắn, có lẽ để tránh việc mạch nước trào ra gây sụt lở miệng giếng.

Từ hàng nghìn năm, nước đã mài mòn những góc cạnh sắc lẹm, để lại vẻ mềm mại hiền hòa cho đá. 

Bể chứa tương đối tròn trịa và khá rộng rãi so với nhiều giếng còn lại. Nước ở đây cũng sâu hơn, lưng lửng đến gần đầu gối.

Đối diện với đầu miệng giếng là lối ra của dòng nước.

Như nhiều giếng mở khác, nước róc rách luồn giữa con mương ngăn bằng đá rồi chảy thẳng ra ruộng – nơi có đám rau liệt đang háo hức chờ.

Mấy con nhện nước đang vội vã lội ngược dòng về phía đầu nguồn, búng tanh tách cái chân dài trên mặt nước, để lại những vòng tròn lan rộng nối tiếp nhau.

Nếu như ở nhiều giếng cổ khác, bạn cứ phải phơi cái đầu trần giữa chang chang nắng thì qua giếng Gai là một bầu trời khác hoàn toàn. Không gian mát rượi bởi bóng cây lòa xòa che phía trên. Phía dưới là những tảng đá cuội tròn lum lum như cái ghế con, tha hồ mà ngồi. Bên cạnh còn có giếng cổ nước trong veo, bốc lên hơi mát lạnh. Có lẽ vì thế nên dù mới hơn 1h30 chiều mà có một dàn nam thanh nữ tú đang ngồi buôn chuyện ở đây.

À tất nhiên trung tâm của hình là tui – một chị già sương sương chớ hỏng phải trẻ trung gì.

Thật sự ban đầu tui chỉ định ghé một hai giếng do nghĩ rằng cái nào cũng giống nhau. Nhưng cứ từ giếng này kéo qua giếng khác, đôi chân không ngừng muốn khám phá thêm bởi mỗi giếng cổ nơi đây là một tầng giá trị văn hóa cực kỳ hấp dẫn. Tiếc là khoảng thời gian không đủ để được đến với nhiều giếng cổ hơn, biết được nhiều điều thú vị hơn. Hơn nữa, chủ yếu do khả năng tìm hiểu của tui còn hạn hẹp; ngoài ra thông tin cụ thể của từng giếng ở đây cũng còn khá hạn chế để tiếp cận và đa phần là các nghiên cứu về hệ thống giếng nói chung. Hy vọng các dữ liệu này sẽ được khảo cứu sâu hơn và mở ra cho công chúng biết đến nhiều hơn, để kho báu văn hóa nghìn năm mà tiền nhân để lại có thể mãi lưu truyền.

• Đọc thêm: Giếng cổ Champa ở Gò Cỏ (Quảng Ngãi)

-Việt An-