Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Ông

Nhiều khi tui cứ hay thắc mắc vì sao hệ thống giếng cổ Champa trên đất Quảng Trị lại không có tên bằng tiếng Chăm. Có lẽ sự gián đoạn văn hóa khi người Chăm rời bỏ mảnh đất này đã khiến những cái tên gốc gác ban đầu bị quên lãng. Hoặc cũng có thể vốn dĩ chúng không có tên, chỉ đơn giản là giếng nước sinh hoạt, tưới tiêu của từng palei Cham trước kia mà thôi. Sau này khi người Việt di cư đến đây, họ mới dựa vào tên xóm tên làng, hoặc hình thù của giếng, hoặc đặc điểm riêng của từng giếng mà đặt tên, từ đó cho ra đời giếng Máng, giếng Ba Vòi, giếng Đào… Cộng thêm văn hóa của người Việt ưa chuộng sự viên mãn đủ đầy nên tên giếng cũng phải có đôi có cặp. Rất có thể cái tên “Giếng Ông, Giếng Bà” chính là minh chứng cho sự kết hợp các cách đặt tên này.

Con kênh dẫn nước từ giếng Ông dẫn vào ruộng. 

Địa chỉ

Giếng Ông thuộc thôn Hảo Sơn, xã Gio An, Gio Linh, Quảng Trị (cũ), nay là xã Cồn Tiên, tỉnh Quảng Trị. Cả 3 giếng Gai, giếng Ông và giếng Bà nằm một cụm gần nhau, trong đó giếng Ông và giếng Bà gần nhau hơn, cách chừng hơn 100m. Do vậy bạn có thể ghé cụm cả 3 giếng này cùng lúc. Từ giếng Ông, nếu men theo con đường dẫn nước ra ruộng đi về phía bên trái hơn 150m là sẽ tới giếng Gai. Nếu đi về phía bên phải là đến giếng Bà.

Con đường đất đỏ dẫn tới giếng Ông.

Đường đi đến giếng Ông

Từ quốc lộ 1A rẽ lên hướng đường DT75 khoảng 7km, nhìn bên trái có con đường bê tông, rẽ vào đi khoảng 300m là đến giếng Ông. Địa điểm này cũng đã được định vị trên bản đồ Google maps nên khá dễ tìm.

Từ tấm bảng này đi xuống cỡ 20m là đến giếng Ông, nằm bên tay phải.

Khám phá mạch nguồn tự nhiên

Tương tự giếng Gai, giếng Ông không có bể lắng lẫn máng dẫn mà chỉ có bể chứa và đường dẫn thủy nhập điền. Tận dụng mạch nước ngầm chảy mạnh từ chân đồi đất đỏ bazan, người ta đào sâu thêm xung quanh và phía trước để làm thành bể chứa nước. Các tảng đá được kè xung quanh để định hình hình dáng bể chứa. Phần đầu và cuối giếng được lượn tròn, còn 2 cạnh 2 bên thì thẳng thớm, tạo nên hình bầu dục rõ nét cho giếng Ông. Tuy nhiên thành giếng này có sự kết hợp giữa những tảng đá cuội gốc với đá cuội chẻ. Đá gốc, nguyên khối có các cạnh bo tròn tự nhiên, còn đá chẻ có ít nhất một mặt nhẵn thín, khác nhau rất rõ. Mặt phẳng của các tảng đá chẻ quay về phía lòng giếng, còn mặt gồ ghề quay vào trong đất. Tảng to làm vách chính, còn viên nhỏ thì lèn kỹ vào các khoảng hở, cứ như vậy mà dựng nên thành vách một cách chắc chắn.

Giếng Ông có hình dạng khá rõ nét nhờ những viên đá xếp đều khít bao quanh

Giếng Ông chỉ có một bể chứa duy nhất nên mọi sinh hoạt đều diễn ra trong lòng bể này. Vì vậy, ở phần đầu giếng, nơi mạch nguồn chảy ra, người ta đặt những viên đá như một ranh giới quy ước: phía trong nguồn nước để giành lấy nước ăn, còn phía ngoài là nơi tắm giặt. Ở phía trong còn lớp sỏi vụn khá dày để bùn đất không bị trào lên, giúp dòng nước chảy ra trong hơn. Bây giờ hầu như khu vực nông thôn đã có nước sạch đưa về tận nhà nên có lẽ người ta không còn gánh nước giếng về để nấu nữa. Nhưng vách ngăn xưa thì vẫn tồn tại ở đó.

Vách ngăn nằm lấp ló dưới dòng nước, thường ngăn ở đoạn 1/3 đầu bể.

Cuối bể chứa là một cửa thoát để dẫn nước ra ruộng, bên trên đặt một phiến đá phẳng và to.

Có nhiều kiểu xếp đá làm kênh dẫn nước ra ruộng ở đây.

Toàn bộ khu ruộng xung quanh dường như chỉ trồng một loại đặc sản duy nhất: rau liệt. Vùng đất Gio An này nổi tiếng với rau liệt, một loại xà lách xoong, thường dùng để xào thịt bò, trộn trứng hoặc ăn sống.

Khu vực lân cận các giếng cổ hầu như chỉ thấy rau liệt.

Điều đặc biệt là rau liệt ưa sạch sẽ, không thể sống trong môi trường bùn đất hay nước bẩn. Nó thường mọc trên đá và tận hưởng nguồn nước trong lành từ các giếng cổ Chămpa đổ ra. Nói cách khác, rau liệt chính là vật bảo chứng cho nguồn nước tinh khiết từ các giếng này dù hàng ngàn năm đã trôi qua.

Mấy đám cây thủy nữ, rong cũng hưởng ké dòng nước mẹ.

Khi tui đến đây, trưa trời trưa trật mà có mấy bạn nhỏ đang tung tăng tắm trong bể chứa giếng Ông. Lúc giơ máy ảnh lên, tụi nhỏ thẹn thùng trốn, nhưng vẫn ráng hỏi với lên “Dì chụp ai rứa, chụp con đúng không?”. Các ả còn nhanh nhẹn dẫn đường khi tui hỏi lối đi đến giếng Bà nữa.

Sao mà tui mê nụ cười trong veo và mát lành trên những gương mặt này quá đỗi.

• Đọc thêm: Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Cây đa – giếng Đìa
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Máng
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Gai
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Ông
• Khám phá giếng cổ Gio An (Quảng Trị): Giếng Bà

-Việt An-